Οι επιδημίες που σάρωσαν τον πλανήτη

Η Αϊτή ήταν το τελευταίο θύμα μιας πανδημίας χολέρας που αποτελεί χρόνια πληγή και αφήνει πίσω της πολλά θύματα

Η Αϊτή είναι η τελευταία χώρα που πλήττεται από επιδημία χολέρας. Στην πραγματικότητα είναι ο τελευταίος κρίκος σε μια πανδημία που οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι ξεκίνησε πριν από 49 χρόνια. Εστία της υπήρξε το Σουλαουέζι της Ινδονησίας. Από εκεί πέρασε στην Ινδική Χερσόνησο και την Αφρική...

Στη Ζιμπάμπουε, το 2009, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κατέγραψε 3.000 θανάτους από χολέρα. Εχει διαρκέσει και έχει μεταδοθεί περισσότερο από οποιαδήποτε προηγούμενη πανδημία χολέρας.

Οι Αϊτινοί κατηγορούν ως υπεύθυνη τη δύναμη του ΟΗΕ που σταθμεύει στην πάμπτωχη χώρα, την κατεστραμμένη από τον σεισμό του περασμένου Ιανουαρίου. Μιλάνε για στρατιώτη από το Νεπάλ. Τη θεωρία αυτή ήρθε να ενισχύσει ο Σουηδός πρέσβης στο Πορτ-ο-Πρενς, Κλάες Χάμαρ. Είπε ότι το επιβεβαίωσε από διπλωματική πηγή στην αμερικανική πρεσβεία.

Οι νεκροί είναι χιλιάδες. Κρούσματα εντοπίστηκαν και στη γειτονική Δομινικανή Δημοκρατία.

Τόσο μεγάλος αριθμός ανθρώπων που νόσησαν έχει να εμφανιστεί από τις μεγάλες πανδημίες του 19ου αιώνα. Οι τρεις από τις μεγαλύτερες πανδημίες χολέρας που κατέγραψε η Ιστορία εκδηλώθηκαν το 1823, το 1841 και το 1854.

Η αιτία
Η τρίτη ξέσπασε στο Λονδίνο και έγινε η αφορμή για να ανακαλυφθεί η αιτία προέλευσης της φονικής αρρώστιας. Ηταν ο Βρετανός γιατρός Τζον Σνόου, που απέδειξε ότι η χολέρα προερχόταν από το νερό και όχι από τον αέρα. Παρατήρησε πως τα 79 από τα 89 πρώτα θύματα προέρχονταν από μια περιοχή γύρω από την οδό Μπόαρντ, όπου υπήρχε αντλία νερού.

Αλλά και οι υπόλοιποι 10 χρησιμοποιούσαν τακτικά το νερό της συγκεκριμένης αντλίας.Η αντλία έκλεισε. Γρήγορα στην Αγγλία άρχισε συστηματική εκστρατεία για τον καθαρισμό των υπονόμων που μετέφεραν νερό. Το μέτρο αποδείχθηκε σωτήριο. Οι πατροπαράδοτες αντιλήψεις για τη διάδοση και την καταπολέμηση της χολέρας είχαν ανατραπεί.

Πρώτη εμφάνιση

Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος έχει νεκρούς και από την πανώλη

Η πρώτη πανδημία που έχει καταγραφεί παγκοσμίως είναι αυτή που ενέσκηψε στην Αθήνα το 429 π.Χ., στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου.

Τα συμπτώματά της περιγράφονται με λεπτομέρειες από τον Θουκυδίδη. Ο ίδιος αναφέρει ότι η ασθένεια ξεκίνησε από την Αιθιοπία και διείσδυσε στον ελληνικό χώρο μέσω της Αιγύπτου και της Λιβύης. Κράτησε τέσσερα ολόκληρα χρόνια και αποδεκάτισε το ένα τρίτο του πληθυσμού της Αθήνας, συμπεριλαμβανομένου και του Περικλή.

Η ασθένεια είναι άγνωστη μέχρι τώρα. Από τα περιγραφόμενα συμπτώματα κάποιοι σήμερα εικάζουν ότι ήταν τύφος ή πανώλης. Στην αρχαία Ρώμη αναφέρονται πανδημίες το 165-180 μ.Χ. και το 251-266 μ.Χ. Το 165 μ.Χ. λεγεώνες, που επέστρεφαν από εκστρατεία στην Ανατολή έφεραν στην «αιώνια πόλη» μια ασθένεια που εξολόθρευσε 5 εκατομμύρια άτομα. Ανάμεσά τους συγκαταλέγεται και ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος. Από αυτόν πήρε το όνομά της, πανούκλα του Αντωνίνου.

Ο Ελληνας γιατρός και φιλόσοφος Γαληνός ήταν αυτός που μελέτησε την αρρώστια και κατέγραψε τα συμπτώματά της: πυρετός, διάρροια, ερεθισμός του φάρυγγα, καντήλες στο δέρμα. Τα συμπτώματα αυτά είναι που κάνουν ορισμένους να μιλούν για ευλογιά. Στο δεύτερο ξέσπασμά της, το 251 μ.Χ., έφτασαν να πεθαίνουν στη Ρώμη κάπου 5.000 άνθρωποι την ημέρα.

Πανώλη χτύπησε τη Ρώμη και το 408. Σύμφωνα με ανεκδοτολογική μαρτυρία, ήταν τέτοιος ο πανικός από την πείνα και την πανώλη, που ο Πάπας Ιννοκέντιος Α’ έδωσε άδεια για προσευχές και θυσίες σε παγανιστικές θεότητες, καθώς φαινόταν μακρινή η βοήθεια από τον Θεό.

20ός αιώνας

Η γρίπη παίρνει τη θέση της χολέρας

Αν η χολέρα αποτέλεσε τη μάστιγα για τον 19ο αιώνα, ο 20ός αιώνας χαρακτηρίστηκε από τις πανδημίες γρίπης

Η περισσότερο θανατηφόρα πανδημία γρίπης θεωρείται η ισπανική γρίπη του 1918-1919. Κόστισε τη ζωή σε 20 εκατομμύρια ανθρώπους. Αλλοι ανεβάζουν τον αριθμό στα 40 εκατομμύρια.

Ξεκίνησε από τις πεδιάδες του Κάνσας, στις αρχές του 1918, όταν αρρώστησαν κυρίως νέοι άνθρωποι από έναν ιό, που πιθανότατα προερχόταν από τα γουρούνια.

Την εποχή εκείνη οι ΗΠΑ είχαν μπει στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η κυβέρνηση επιστράτευσε χιλιάδες νέους για να τους στείλει στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, να πολεμήσουν στα χαρακώματα της Ευρώπης. Πρώτος σταθμός τους ήταν η Ισπανία.

Οταν η ασθένεια εκδηλώθηκε, οι στρατηγοί έβαλαν τις υγειονομικές υπηρεσίες να αποφανθούν ότι πρόκειται απλώς για έναν τριήμερο πυρετό. Τον Αύγουστο του 1918 η γρίπη είχε πλέον πάρει παγκόσμιες διαστάσεις, αφού οι στρατιώτες επέστρεφαν στις πατρίδες τους κουβαλώντας και τον ιό. Το μεγαλύτερο ποσοστό θνησιμότητας παρουσιάστηκε στην Ινδία. Εφτασε το 5% του πληθυσμού.

Ιούλιος 1854

Ταξιδεύει από τον Πειραιά στα νησιά

Από τις περισσότερο εφιαλτικές σελίδες της ιστορίας του Πειραιά περισσότερο και της Αθήνας λιγότερο είναι η χολέρα του 1854.

Ο Πειραιάς τότε αριθμούσε κάπου 10.000 κατοίκους. Η σύνδεσή του με την πρωτεύουσα γινόταν μέσω της Πειραϊκής Οδού, όπου στις ερημιές της συχνά κατέβαιναν ληστές. Η χολέρα εμφανίστηκε στις 25 Ιουλίου 1854. Την έφερε γαλλικό πολεμικό πλοίο, που μετείχε στον αποκλεισμό της πρωτεύουσας από τους Αγγλογάλλους. Στην αρχή είχε περιοριστεί στο αγγλικό και γαλλικό νοσοκομείο. Η πρώτη που πέθανε από χολέρα ήταν μια εργάτρια 30 χρόνων. Υστερα πέθανε κι άλλη μία γυναίκα, που είχε από τον Πειραιά ανέβει στην Αθήνα. Ετσι εξαπλώθηκε και στην πρωτεύουσα, σκορπίζοντας τον πανικό.

Αποφασίστηκε να απομονωθεί ο Πειραιάς. Ομως για τη διακοπή της επικοινωνίας με το επίνειο διαμαρτυρήθηκαν οι Αθηναίοι. Οι συνέπειες της ασθένειας δεν είχαν γίνει κατανοητές. Δεν ήταν γνωστό ακόμα το όνομα χολέρα. Στις εφημερίδες αναφέρεται και ως χολεριά και χολόροια.

Οι Πειραιώτες εγκατέλειψαν την πόλη τους. Εφυγαν για τα νησιά. Μόνο 60 οικογένειες έμειναν πίσω, οι φτωχότερες. Η αραίωση του πληθυσμού και η αυταπάρνηση των γιατρών κάνουν τα θύματα να αραιώνουν. Στις 20 Αυγούστου δεν αναφέρεται πλέον κανένα κρούσμα στον Πειραιά, αλλά η αρρώστια κάνει έναν περίεργο κύκλο σε Σύρο, Ναύπλιο, Μύκονο, Ανδρο, Αθήνα. Μεταξύ των νεκρών συγκαταλέγονται ο μητροπολίτης Ανδρου Προκόπιος και ο βουλευτής Κυνουρίας Κοντάκης.

Η επιδημία θα κοπάσει μόλις τον Αύγουστο.

Στα μέσα του 14ου αιώνα

Ο «Μαύρος Θάνατος» πήρε στο πέρασμά του 25 εκατ. Ευρωπαίους

Η πανώλης (πανούκλα) χτύπησε την Κωνσταντινούπολη για πρώτη φορά στα χρόνια της βασιλείας του Ιουστινιανού Α΄.

Η ασθένεια ξεκίνησε από την Αίγυπτο. Μεταφέρθηκε από ψύλλους που επιζούσαν στο δέρμα αρουραίων, που γεννήθηκαν στα αμπάρια πλοίων φορτωμένων με τις ποσότητες σταριού, προοριζόμενες για τους τεράστιους σιτοβολώνες της Βασιλεύουσας.

Ο ιστορικός Προκόπιος αναφέρει ότι στην κορύφωσή της η ασθένεια σκότωνε 10.000 Κωνσταντινουπολίτες την ημέρα. Πρέπει να ήταν βουβωνική πανώλης.

Το 588 ένα δεύτερο κύμα της αρρώστιας χτύπησε τη μισή Ευρώπη, στέλνοντας στον θάνατο κάπου 25 εκατομμύρια ανθρώπους.

Το πιο σκληρό πλήγμα από την πανούκλα δέχτηκαν οι Ευρωπαίοι στα μέσα του 14ου αιώνα. Την ονόμασαν «Μαύρο Θάνατο» λόγω του μαυρίσματος του δέρματος που εμφάνιζαν οι νοσούντες. Το προξενούσε η υποδόρια αιμορραγία.

Εκδηλώθηκε το 1347. Ευρωπαίοι τη μετέφεραν πιθανότατα από την Κριμαία της Μαύρης Θάλασσας.

Το 1344 οι Μογγόλοι πολιορκούσαν την Κάφα (σήμερα Θεοδοσία) στην ανατολική ακτή της Κριμαίας. Την πόλη κρατούσαν οι Γενουάτες. Οι πολιορκημένοι άντεχαν τρία ολόκληρα χρόνια και οι Μογγόλοι ετοιμάζονταν να φύγουν, όταν έκανε την εμφάνισή της η πανούκλα. Είχε φτάσει με καραβάνια εμπόρων από την Ασία.

Ο αρχηγός των Μογγόλων αποφάσισε να εκσφενδονιστούν πτώματα πάνω από τα τείχη μέσα στην πόλη. Η ασθένεια μεταφέρθηκε στους κατοίκους. Οι Γενουάτες μπήκαν στις γαλέρες τους για να επιστρέψουν στην πατρίδα. Ομως μαζί τους μετέφεραν και την πνευμονική πανώλη.

Οι γαλέρες έπιασαν Κωνσταντινούπολη, Μεσσήνη, Βενετία, Γένουα, Μασσαλία. Τον Μάρτιο του 1348 έφτασε στην Αβινιόν και την απειλή της αισθάνθηκε ο Πάπας Κλήμης ΣΤ’. Προχώρησε στην κοιλάδα του Ροδανού, για να φτάσει στο Παρίσι. Μεταδόθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη και έφτασε στη Ρωσία το 1353.

Εκαιγε θύμιαμα
Η μετάδοσή της αποδόθηκε στην αρχή στη μόλυνση του αέρα. Ο Πάπας προσπάθησε να την αντιμετωπίσει καίγοντας μεγάλες ποσότητες θυμιάματος γύρω από τον πύργο του.

Δεν άργησαν κάποιοι, κατά τη συνήθεια της εποχής, να αποδώσουν το κακό στους Εβραίους, που τάχα είχαν μολύνει το νερό. Αρχισαν να τους καίνε ζωντανούς, αλλά σωτηρία δεν είδαν.

Υπολογίζεται ότι έχασε τη ζωή του το 40% του πληθυσμού της Ευρώπης. Σε 25 εκατομμύρια υπολογίζονται οι νεκροί. Ιδιαίτερα βαρύ ήταν το πλήγμα για τις πόλεις. Η περιτείχισή τους, οι κακές συνθήκες υγιεινής και η συσσώρευση του πληθυσμού ευνόησαν την εξάπλωση του «Μαύρου Θανάτου».

Η Βαρκελώνη, το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα, έχασε περισσότερο από τον μισό πληθυσμό της.

Η ιστορία επαναλήφθηκε κάμποσες φορές μέχρι το 1700. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, μέχρι τότε άφησε πίσω της κάπου 137 εκατομμύρια νεκρούς μόνο στην Ευρώπη. Στην Ασία το κακό ήταν ακόμα μεγαλύτερο.

Θοδωρής Ρουμπάνης

ΕΘΝΟΣ / 27 – 11 – 2010