Το σπήλαιο Αφανού Λαμίας ή Κάγκαρος

Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος

Αναξιοποίητος φυσικός πλούτος

   Στην ανατολική πλευρά του λόφου του Αφανού Λαμίας βρίσκεται ένα σπήλαιο γνωστό ως σπήλαιο Αφανού ή σπήλαιο του Κάγκαρου. Η προσέγγιση σ’ αυτό γίνεται από την ανηφορική οδό Σαρανταπόρου μέχρι κάποιου ορισμένου σημείου. Στη συνέχεια, με τα πόδια σε λίγα λεπτά της ώρας, φτάνει κανείς στην είσοδο του σπηλαίου. Είναι ένα φυσικό σπήλαιο, άγνωστο στους περισσότερους (ιδίως στις νεότερες γενιές), αλλά γνωστό στους παλιότερους και κυρίως στους κατοίκους της παλιάς Λαμίας (περιοχή κάτω απ’ το Κάστρο)...

   Το σπήλαιο συνοδεύτηκε από κάποιες ιστορίες και μύθους. Επιγραμματικά αναφέρουμε αυτό που διηγούνταν κάποιοι, ότι το σπήλαιο είχε μεγάλο βάθος και δαιδαλώδη διαδρομή, που κατέληγε στην άλλη πλευρά του ποταμού (ή χειμάρρου) Ξηριά! Επίσης έλεγαν ότι παλιότερα ήταν χώρος μαγείας, όπου τις νύχτες συνευρίσκονταν μάγισσες. Το τελευταίο, ίσως λεγόταν από τις μανάδες στα μικρότερα παιδιά για να μην το πλησιάζουν. Η ευρύτερη περιοχή του Αφανού ήταν παλιότερα βοσκότοπος (κυρίως των Αμπλιανιτών), αλλά δεν έχουμε μαρτυρίες για το σπήλαιο, εφόσον - αν υπήρχε είσοδος – αυτό θα ήταν χώρος προστασίας για τους βοσκούς και τα κοπάδια από καιρικά φαινόμενα. Η περιοχή αυτή ονομάστηκε Αφανός επειδή δεν είναι ορατή (δεν φαίνεται) από το κατοικημένο τμήμα της πόλης. Στο σπήλαιο δόθηκε το όνομα Κάγκαρος. Δεν έχουμε στοιχεία για την προέλευση της λέξης αυτής.

   Μέχρι τα μεταπολεμικά χρόνια (δεκαετία 1950-60) το σπήλαιο ήταν άγνωστο. Στην επόμενη δεκαετία 1960-70 “το σπήλαιο απεκαλύφθη κατά τον έκβραχισμόν παρακειμένου λατομείου”. Με πρωτοβουλία του τότε δημάρχου Λαμίας Νικ. Μουντούρη, απαγορεύτηκε η συνέχιση των λατομικών εργασιών και ειδοποιήθηκε η Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία (Ε.Σ.Ε.).

    Η πρώτη εξερεύνηση του σπηλαίου Αφανού πραγματοποιήθηκε το Σεπτέμβριο του 1969 με την εποπτεία της Ε.Σ.Ε., με χορηγό τον Εθνικό Οργανισμό Τουρισμού (Ε.Ο.Τ.) τη δε ομάδα συγκρότησαν η σπηλαιολόγος Άννα Ι. Πετροχείλου ως αρχηγός και το ζεύγος Ε. και Ι. Γκουρβέλου, που ήταν επίσης μέλη της Ε.Σ.Ε. Έγιναν μετρήσεις και περιγραφή-έκθεση του σπηλαίου.  Δίνεται το σχέδιο (σκαρίφημα) του σπηλαίου:

Σπήλαιο “Αφανού” Λαμίας, αρ. 3530  (1969, σχέδιο Άννας Πετροχείλου)

   Η είσοδος του σπηλαίου με διαστάσεις 17μ.Χ8μ. ήταν καλυμμένη κατά το πλείστον με ογκόλιθους. Από τον εκβραχισμό του γειτονικού λατομείου μεγάλο μέρος του σπηλαίου είχε κατακρημνιστεί. Το υπόλοιπο τμήμα του σπηλαίου – αυτό που απέμεινε – αποτελείται από δύο παράλληλους βαραθροειδείς θαλάμους, που συνδέονται μεταξύ τους μόνο από μικρό πέρασμα ανάμεσα σε σταλακτικούς όγκους, στο κατώτερο σημείο τους.

   Η είσοδος του αριστερού βαράθρου φράσσεται από ογκόλιθους οι οποίοι αφήνουν μικρά περάσματα. Η ίδια μορφολογία συνεχίζεται και στο εσωτερικό του και μόνο μέσα από στενά περάσματα και έρποντας μπορεί να οδηγηθεί κανείς στο τέλος του. Έχει διαστάσεις 11μ.Χ18μ.Χ15μ. και επάνω στους ογκόλιθους (διαφόρων μεγεθών) έχουν αναπτυχθεί σταλαγμίτες. Στο βαθύτερο σημείο του θαλάμου, με βάθος 30μ. διανοίγεται καταβόθρα ίσου βάθους. Οι τοίχοι και η οροφή του θαλάμου είναι καλυμμένοι με πλουσιότατο σταλακτικό διάκοσμο.

   Δεξιά της εισόδου υπάρχει  το δεύτερο βάραθρο διαστάσεων 9μ.Χ17μ.Χ15μ. Η είσοδος για το δεξιό βάραθρο είναι απότομη (με πεσμένους ογκόλιθους) και απαιτεί τη χρήση τεχνικών μέσων για την κατάβασή του.

   Στο δεξιό άκρο του σπηλαίου υπάρχει κι άλλη κατακόρυφη είσοδος, η φυσική, που είναι κλεισμένη με ογκόλιθους και βρίσκεται σε απόσταση 10μ. από τη σημερινή είσοδο, η οποία διανοίχτηκε τεχνητά.  Κι αυτός ο θάλαμος είναι πολύ πλούσια διακοσμημένος με εντυπωσιακούς καταρράκτες και σταλακτίτες. Το δάπεδό του, το 1969, ήταν καλυμμένο με φερτά υλικά και λάσπη που προέρχονταν από τη φυσική είσοδό του.

Η είσοδος του σπηλαίου “Αφανού” (φωτ. Στασινός)

Η δημιουργία-διάνοιξη του σπηλαίου έγινε από διάβρωση μέσα σε ασβεστόλιθο και στη συνέχεια λόγω πιέσεως, από τη φυσική είσοδο και από τις οροφές των δύο θαλάμων του. Τα νερά διέφευγαν από την καταβόθρα του αριστερού θαλάμου σε χαμηλότερα στρώματα. Τα εισερχόμενα νερά από την παλαιά και τη νέα είσοδο του δεξιού θαλάμου απορροφούνταν από το δάπεδό του και διέφευγαν, εφόσον το μοναδικό σημείο που συνδέονται οι δύο θάλαμοι είναι λίγο ψηλότερα από το δάπεδό του. Η απορρόφηση του νερού (1969) γινόταν με βραδύ ρυθμό με αποτέλεσμα να διατηρείται η λάσπη μέχρι το τέλος του καλοκαιριού.

   Το εμβαδό του εκτιμήθηκε σε 300τ.μ. με μήκος (ευθεία) 37μ., μεγαλύτερο βάθος 20μ. και μεγαλύτερο ύψος 15μ. Η θερμοκρασία του το μήνα Σεπτέμβριο του 1969 ήταν 240C, η δε υγρασία ήταν 60%.

    Μετά από 44 περίπου χρόνια, o Κωνσταντίνος Στασινός, μέλoς του Συλλόγου ‘’Θησέας’’ πραγματοποίησε δυο εξερευνητικές αποστολές, στο διήμερο 31 Ιανουαρίου και 1η Φεβρουαρίου 2013. Οι μετρήσεις που έγιναν επιβεβαίωσαν τις αρχικές που έγιναν το 1969 και κυρίως τη σταθερότητα των τοιχωμάτων του σπηλαίου. Από την έκθεση του προαναφερθέντος  ερευνητή προέκυψε επίσης ότι:

   Κύριο χαρακτηριστικό όλων των πετρωμάτων του λόφου του Αφανού είναι η έντονη διάρρηξή τους (με απλά λόγια έχουν πολλαπλά σπασίματα). Υπάρχουν θέσεις, όπως στο Σπήλαιο, όπου η διάρρηξη δημιουργεί ογκόλιθους, ενώ σε άλλες θέσεις του λόφου η διάρρηξη είναι πιο έντονη και οι διατάξεις των μικρών λίθων δημιουργούν  την εντύπωση  ανθρώπινης τοιχοποιίας.

   Ο έντονος κατακερματισμός δημιουργεί ρωγμές και κενά τα οποία με την επίδραση  τεκτονικών δυνάμεων και της διαβρωτικής επίδρασης του νερού  δημιουργούν σπηλαιοειδείς θαλάμους στο διάβα των αιώνων.

   Από το γεωλογικό χάρτη της περιοχής και την επιτόπια παρατήρηση βλέπουμε  ότι αποτελείται από ασβεστόλιθους Κρητιδικού. Αυτή η σύσταση, σε συνδυασμό με τις ρωγμές, διευκολύνει τη διαβρωτική  κατείσδυση των επιφανειακών νερών και τη δημιουργία των σπηλαιοθαλάμων.

   Ο προσανατολισμός του σπηλαίου Αφανού εκτείνεται από Ν.Α προς  Β.Δ. και η απόσταση είναι 40μ. Το βάθος του δεξιού βαράθρου είναι 10μ. και καταλήγει σε επίπεδο, αλλά η συνέχισή του ήταν αδύνατη λόγω της συσσώρευσης σκουπιδιών.  Τα αριστερό βάραθρο δεν απαιτεί τη χρήση τεχνικών μέσων καθότι οι ογκόλιθοι διαμορφώνουν κλιμακωτή πορεία μέχρι το τέλος του. Στις εισόδους και των δυο θαλάμων υψώνεται οροφή με διάκοσμο σταλακτικού  υλικού. Η οροφή βρίσκεται σε ύψος 5μ. και 7μ.  από το επίπεδο προσπέλασης για τα δυο βάραθρα.

   Ο δεξιός και ο αριστερός θάλαμος φέρουν διάκοσμο σταλακτιτικού - σταλαγμιτικού υλικού. Στην οροφή αναπτύσσεται  ποικιλία μορφών σταλακτιτικό υλικού ενώ στα τοιχώματά τους το υλικό δημιουργεί ευμεγέθεις κουρτινοειδείς σταλακτιτικούς σχηματισμούς. Κατά την κατάβαση δημιουργούνται μικρά επίπεδα, στα οποία εδράζονται μερικοί σταλαγμίτες.

   Η χρήση του σπηλαίου όμως τα τελευταία χρόνια αλλοίωσε τα χαρακτηριστικά του τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά.  Ο διάκοσμος από το ύψος του επιπέδου προσπέλασης και πάνω έχει αλλοιωθεί και το φυσικό του χρώμα επικαλύφθηκε  από στρώμα αιθάλης, πιθανότατα λόγω πυρκαγιών. Στα βαθύτερα όμως επίπεδα αναπτύσσονται μικροί σταλαγμίτες καθώς και σταλακτίτες με ποικιλία μορφών.

Μεγάλοι κουρτινοειδείς σταλακτιτικοί σχηματισμοί

   Σε αντίθεση με τις παρατηρήσεις του 1969, στην τελευταία αυτή επίσκεψη, το σπήλαιο ήταν στεγνό, παρά τις βροχοπτώσεις της τελευταίας περιόδου. Σε ολόκληρο το βάθος δεν εντοπίστηκε πουθενά συγκέντρωση νερού ή  λάσπης. Στο δάπεδο του δεξιού βαράθρου υπήρχε συγκέντρωση από κουτσουλιές πουλιών που κουρνιάζουν. Η αναστάτωσή τους ήταν ηχηρή όταν επιχειρήθηκε βραδινή κατάβαση. Υπήρχε ελάχιστος αριθμός σταγόνων, που υπενθύμιζε τις σταλακτιτικές- σταλαγμιτικές διεργασίες.

   Αλγεινή εντύπωση προκάλεσε το γεγονός της μετατροπής του σπηλαίου σε σκουπιδότοπο, όπου αφήνονταν διάφορα είδη οικιακής χρήσης. Κατσαρολικά, τσαγιέρες, καρότσια, σούβλες, σωλήνες, πλαστικά, στρώματα, μπιτόνια ήταν μερικά από τα είδη των σκουπιδιών.

   Πάντως η επισκεψιμότητα στο σπήλαιο φαίνεται ότι ήταν μικρή, αν και αυτό δεν απέτρεψε να γίνουν κάποιοι βανδαλισμοί σε σταλακτίτες – σταλαγμίτες του σπηλαίου.

   Την περίοδο 1996-97, με δήμαρχο Λαμίας το Γεώργιο Ντελή, έγινε τεχνική μελέτη ανάπλασης και ανάδειξης του περιβάλλοντος χώρου στο σπήλαιο Αφανού, που θα γινόταν επισκέψιμο (σε συνεργασία με την Ε.Σ.Ε.). Τα έργα αναβάθμισης[i] (αναβαθμίδες, παιδική χαρά, δημοτικό αναψυκτήριο, κ.ά.) έμειναν ημιτελή και στο σπήλαιο δεν έγινε τίποτα, οι δε επόμενες δημοτικές θητείες δεν ασχολήθηκαν καθόλου με το θέμα.

   Το σπήλαιο είναι αναγκαίο να αξιοποιηθεί, αφού βεβαίως ληφθούν ορισμένα προστατευτικά μέτρα καθώς και μέτρα ανάδειξης της περιοχής. Ήδη το σπήλαιο αναφέρεται σε πολλά ταξιδιωτικά έντυπα ως αξιοθέατο της πόλης. Ο περιορισμένος σχετικά εσωτερικός χώρος του σπηλαίου, η κατάστασή του και ο εν γένει διάκοσμος, μειώνουν βέβαια κάπως την προοπτική ανάδειξής του σε πόλο έλξης επισκεπτών, αλλά ο συνδυασμός του με έργα ανάπλασης του εξωτερικού χώρου (φωταγώγηση, τουριστικό περίπτερο[ii], δρόμοι[iii] ή μονοπάτια πρόσβασης) και την ελεύθερη θέα που διαθέτει, τον καθιστά πεδίο για γεωλογικές και άλλες παρατηρήσεις για μαθητές  των σχολείων της πόλης και σημείο αναφοράς της Λαμίας, σε συνδυασμό με το Κάστρο.

   Αναφερόμενοι ευρύτερα στο νομό Φθιώτιδος, μετά από διετή έρευνα[iv], συλλέχθηκαν κάποιες ενδιαφέρουσες περιπτώσεις εδαφικών διαμορφώσεων (10), που είναι άξιες διερεύνησης. Τις μεταφέραμε εγγράφως στην τότε νομαρχιακή αυτοδιοίκηση για να εξεταστούν απ’ όσους έπρεπε, αλλά δυστυχώς - όπως και τόσα άλλα στον τόπο αυτό - αγνοήθηκαν, από προφανή καρεκλοθηρία και αδιαφορία για ανάδειξη του φυσικού πλούτου της Φθιώτιδας. Με την ευκαιρία της παρούσης αναφοράς στο σπήλαιο του Αφανού, τις επαναφέρουμε για διερεύνηση και πιθανή αξιοποίηση. Αυτές είναι :

(α) ανεξερεύνητο σπήλαιο (στην Κοινότητα Δίβρης Λαμίας),

(β) σπηλιά στη θέση Πλατάνια (Κοινότητα Πετρωτού Δομοκού),

(γ) σπηλιά στην περιοχή Αγ. Αναργύρων (Στυλίδας),

(δ) ανεξερεύνητες σπηλιές κοντά στο φαράγγι (Κοινότητα Λάρυμνας Αταλάντης),

(ε) σπηλιές (Κοινότητα Καλαποδίου Αταλάντης),

(ζ) σπήλαιο δυτικά της αρχαίας Τσέρνης περί τα 1.200μ. και σε υψόμετρο 600μ. με Ανωκρητιδικούς ασβεστόλιθους (Κοινότητα Ομβριακής Δομοκού),

(η) σπηλιά (Κοινότητα Τραγάνας Αταλάντης),

(θ) σπηλιά στη θέση Λημταρώ (Κοινότητα Κυρτώνης Αταλάντης),

(ι) σπηλιές στο φαράγγι που μπορούν να αξιοποιηθούν (Κοινότητα Γουλεμίου Αταλάντης) και

(κ) γραμμένες σπηλιές στη θέση Γαβαθάς (Κοινότητα Κομποτάδων Λαμίας).

---

[i] Σημειώνουμε ότι αποτελούν ιδιοκτησία του Δήμου Λαμίας (όπως και το βραχώδες ανάντη τμήμα). Η περιοχή διατήρησε τον υποβαθμισμένο χαρακτήρα (ίσως μέχρι και σήμερα) με σκόρπιες κάτω τις σύριγγες των χρηστών.

[ii] Από ιστοσελίδα της «Πρωτοβουλίας Ενεργών Πολιτών Λαμίας».

[iii] Για τους τουρίστες η κατάλληλη σήμανση στους δρόμους είναι απαραίτητη.

[iv] Κων. Μπαλωμένου - Κων. Στασινού :  “Πρόγραμμα Καταγραφής και Αξιοποίησης Δεδομένων του Φθιωτικού Περιβάλλοντος”.  Ολοκληρώθηκε το Νοέμβριο του 1998.